Hoe je een trauma door een vluchtverleden opvangt

Leerlingen met een vluchtverhaal in je klas? De kans bestaat dat ze een trauma hebben. Ze komen vaak uit een andere cultuur die geen (psychische) hulpverlening als de onze kent. Waar begin je als je hen wil ondersteunen? Traumapsychologen Najat Rouchdi en Manon Zuiderwijk (CLB) geven advies.

Wat is trauma?

“Trauma is een psychisch letsel dat ontstaat na (een) schokkende gebeurtenis(sen). Het is een normale reactie op een abnormale situatie: als een leerling oorlog heeft meegemaakt, dan beïnvloedt die ervaring het brein.”

“Reageert je leerling overdreven op een situatie? Mogelijk triggert een gebeurtenis de herinnering aan het trauma, waardoor die dit herbeleeft. Zo kan een busrit of schoolzwemmen een leerling mentaal terugbrengen naar het leven op de vlucht.”

“Op een trigger zijn 3 reacties mogelijk:

vechten: verbale of fysieke agressie, concentratieproblemen
vluchten: weglopen, een opdracht weigeren, sociaal isolement
bevriezen: stil voor zich uit staren, zich overdreven aanpassen (bv. extra lief zijn om geen opmerking te krijgen).”

Najat en Manon - traumapsychologen — **Traumapsychologen Najat en Manon:** “Reageert je leerling overdreven op een situatie? Mogelijk triggert de gebeurtenis de herinnering aan het trauma.”

Hoe herken je trauma?

“Omdat trauma veel verschillende symptomen heeft, is het niet makkelijk te herkennen. Een leerling kan zich agressief gedragen als reactie op trauma, of juist heel angstig of afwezig. Daardoor kan je trauma gaan verwarren met ‘gewone’ leer- of gedragsproblemen.”

“Samen met het CLB kan je onderzoeken waarom je leerling zich zo gedraagt. Vraag wat er scheelt. Welke emoties ervaart die? Trek niet te snel conclusies, maar bevraag ook ouders, voogd … en leg als team de puzzel. Peil naar de ontwikkeling van je leerling vóór de migratie, vlucht en/of oorlog. Gedroeg die zich al zo in zijn thuisland, dan kan het ook om iets anders gaan.”

“Als je trauma vermoedt bij kinderen, kan je ook proefondervindelijk werken. Verandert het gedrag als je met het CLB kiest voor een traumasensitieve aanpak? Soms herstellen leerlingen spontaan als hun leven hier weer stabiel wordt en ze zich veilig voelen.”

Trauma van vluchtelingen is complex

“Er is een verschil tussen enkelvoudig trauma, zoals een verkeersongeval, en complex trauma, dat zich meermaals herhaalt. Leerlingen die een verkeersongeval hebben meegemaakt, willen zoveel mogelijk over die gebeurtenis vertellen. Maar leerlingen die gevlucht zijn, praten niet snel over wat ze hebben meegemaakt. En als ze dat doen, kan hun verhaal onsamenhangend klinken.”

“Mensen op de vlucht maken heel wat stresserende situaties mee: geweld en oorlog, vluchten, een onzeker bestaan in een opvangcentrum … Migratie op zich kan ook als traumatisch worden ervaren, want wie vlucht, verliest veel: familie en vrienden, gewoonten, status. Ook na aankomst in het gastland blijft er veel stress door de onzekerheid, afhankelijkheid of andere moeilijkheden zoals armoede en racisme.”

“Bovendien weten mensen op de vlucht niet of ze in België asiel zullen krijgen. Daardoor kunnen ze hun leven niet herbeginnen. Als een gezin in de eerste plaats bezig is met overleven, is er geen ruimte om aan trauma te werken. Het beste wat je dan kan doen, is je leerling stabiliteit en een veilig gevoel geven.”

Trauma in andere culturen

“Mogelijk uiten leerlingen met een vluchtverhaal trauma eerder fysiek dan psychisch. Ze klagen bijvoorbeeld over hoofd- of buikpijn. Omdat ze vaak in een andere cultuur zijn opgegroeid, kan het zijn dat ze trauma op een unieke manier beleven en uiten, via spirituele therapie bijvoorbeeld.”

“Niet-westerse culturen zijn ook minder individualistisch. Grootouders, ooms en tantes zijn vaak nauw betrokken bij de opvoeding. Wie familieleden heeft verloren of achtergelaten, ervaart gemis, schuld en schaamte. Ook missen mensen met een vluchtverhaal steun om het trauma te verwerken: misschien gebeurde dat in hun thuisland collectief.”

“Daarom is het belangrijk dat een school cultuursensitief werkt. Het CLB kan daarbij zeker ondersteunen. Zie jij je eigen cultuur als de norm en veroordeel je alles wat daarvan afwijkt? Dan missen leerlingen die gevlucht zijn de veiligheid die ze zo hard nodig hebben om hun trauma te verwerken. Als jij je openstelt voor hun achtergrond, luistert en vragen stelt, nemen ze sneller je advies aan.”

Zo werk je cultuursensitief aan trauma:

Neem de tijd om je leerling en ouders te leren kennen. Zoek wat jullie verbindt. Besef dat 1 gesprek niet voldoende is om het vertrouwen te winnen.
Respecteer de cultuur van je leerling en ouders. Onze taal en cultuur zijn een aanvulling, geen vervanging. Als beide culturen naast elkaar mogen bestaan, kan je leerling zich beter ontwikkelen.
Soms is een compromis niet mogelijk. Een pedagogische tik wordt in België minder genormaliseerd. Leg dat uit aan ouders en benadruk dat jullie beide het beste voor het kind willen. Zoek van daaruit samen naar mogelijkheden.
Bekijk je eigen opvattingen. Welke onderwerpen maken je emotioneel? Misschien word je angstig of boos door een gesluierde vrouw. Accepteer die gevoelens en parkeer ze als er een moeder met hoofddoek naar het oudergesprek komt. Wie weet verruimt het je blik om er eens over te spreken met collega’s.
Let op de dynamiek van een gesprek. Hoe benader je de ander en hoe reageert die daarop? Als je er bij voorbaat van uitgaat dat het met die analfabete Afghaan niet zal lukken, heeft hij er ook geen vertrouwen in. Of omgekeerd: een leerling heeft vanaf dag 1 de pik op je, wat doet dat met jou?
Kennis van een cultuur is relatief. Je hoeft je niet volledig te verdiepen in een andere cultuur. Soms is niet weten zelfs beter, omdat je dan niks invult. En je vermijdt culturaliseren (gedrag toeschrijven aan een bepaalde cultuur). Je open attitude en vaardigheden zijn belangrijker dan je kennis.

Meer achtergrondinformatie vind je in de werkmap ‘Trauma- en cultuursensitief werken op school’. Of volg de gratis online cursus ‘Steun bieden aan vluchtelingenkinderen’.