Zelfregulerend leren in dubbele en arbeidsmarktfinaliteit

“Ssst… Kom maar eens kijken hoe muisstil, geconcentreerd en gestructureerd onze leerlingen in de contractwerkklas leren”, toont Jo Moerman, leraar wiskunde en wetenschappen in dubbele finaliteit en ondersteuner professionalisering, trots. “Hier heersen sterke routines en regels: eerst hun gsm in de houders aan de klasdeur, dan hun vast plekje innemen en de opdrachten van de week bekijken.”

“Voor een hoofdtelefoon of laptop steken ze hun vinger op. Praten of rondlopen mag niet. Voor iedereen – leerlingen én leraren – is deze rust heerlijk. We hebben als team hard gewerkt om zelfregulerende vaardigheden aan te leren zodat leerlingen arbeidsmarkt- en dubbele finaliteit hun gedrag, gedachten, gevoelens en motivatie richting kunnen geven om écht tot leren komen.” 

© Laïs Van Gestel

Zelfregulerend leren in arbeidsmarkt- en dubbele finaliteit

“Elke maandagochtend krijgen de leerlingen 4 weekopdrachten. Daar werken ze 4 lesuren aan, verspreid over de week, in een speciaal ingerichte contractwerkklas. Alle andere lesuren spenderen ze gewoon bij hun vakleraren. Ze kiezen zelf in welke volgorde ze de weekopdrachten maken en hoeveel tijd ze eraan besteden. Zolang alles maar klaar is tegen het einde van de week. Autonomie in aanpak en timemanagement, maar begrensd door duidelijke verwachtingen.” 

“Donderdag al klaar met alle opdrachten? Dan mogen ze huiswerk maken of woordenschat inoefenen per 2 met actieve werkvormen uit de kast. Dat laatste doen ze liever dan in hun eentje huiswerk maken, merken we. Als ze vrijdag tijdens een extra studieuur vrijwillig verder werken, kunnen ze uitstel op de deadline krijgen. Maar niet op tijd inleveren, betekent lagere cijfers.” 

Van contractwerk naar afstandsonderwijs 

“In de contractwerkklas zitten 2 à 3 klassen uit verschillende studierichtingen samen maar uit dezelfde graad en finaliteit. De oudere leerlingen kennen het klappen van de zweep al en hebben een positieve invloed op de jongere.” 

“Met vragen mogen ze altijd bij een van de aanwezige leraren aankloppen. Als leraar natuurwetenschappen krijg ik dus ook vragen over Engels, vakoverschrijdende opdrachten of praktijkvakken gelinkt aan PAV. Zelfs als ik de vakinhoud niet ken, kan ik toch helpen: ‘Zullen we samen de instructies lezen?’, ‘Waar kan je deze informatie vinden?’.”

“De leerlingen weten wanneer welke vakleraar aanwezig is en leren daar hun vragen op afstemmen – een sterke oefening in planningsvaardigheden. Vlak naast de contractwerkklas is er nog een aparte ruimte voor extra instructie, individuele hulp of samenwerken.” 

“Uiteraard gieten we die zelfregulerende vaardigheden voor arbeidsmarkt- en dubbele finaliteit in een leerlijn. Hoe leren ze gaandeweg de vaardigheden om te plannen, studeren en reflecteren? In de tweede graad bekijken we maandagochtend de weekopdrachten en maken samen een checklist. De derde graad dubbele finaliteit krijgt al grotere opdrachten verspreid over 3 weken. Zij mogen zelfs elke maandagnamiddag thuis aan hun contractwerk werken.”

“Veel vertrouwen, maar met ingebouwde controle. Wie de vrijheid nog niet aankan, moet zich online aanmelden of toch op school komen werken. Vrijdagvoormiddag werken ze in het leerlab aan hun eindwerk – thuis of met begeleiding op school. We laten ze niet los, maar bouwen de ondersteuning geleidelijk af. Want zelfregulerend leren in arbeidsmarkt- en dubbele finaliteit is niet hetzelfde als zelfstandig werken.” 

© Laïs Van Gestel

Transfer naar stage 

“We merkten dat het klassieke ‘leren leren’ in een aparte les niet voldoende was. Het lukte onze leerlingen zo niet om na te denken over hun leerproces en de juiste strategieën in te zetten per vak. Frustrerend: de transfer van een leerstrategie zoals een Cornell-samenvatting uit het uurtje ‘leren leren’ naar de les geschiedenis of een praktijkvak lukte niet goed.” 

“Op een stage of een job later moeten de leerlingen trouwens zoveel meer dan vakkennis tonen. Werkgevers verwachten dat ze op tijd komen, werk zien, een planning volgen of maken, zich organiseren, een hulpvraag durven stellen en gemotiveerd zijn. Die zelfregulerende basisvaardigheden zijn vaak nog belangrijker dan de leerstof.”

“Praktijkleraren hadden daar ook last van: een halve les nodig om kleren, schoenen, helm en materiaal klaar te leggen. Of een opdracht onvoldoende lezen en niet de juiste werkmappen in je boekentas steken. Dat kan absoluut niet tijdens een stage of op de werkvloer.” 

“Daarom gooiden we als team het roer om. Nu is zelfregulerend leren in arbeidsmarkt- en dubbele finaliteit de verantwoordelijkheid van élke leraar. De titularis geeft expliciete directe instructie over bijvoorbeeld growth mindset, het belang van orde of hoe je de juiste leerstrategie kiest. Elke leraar heeft als taak om impliciet zelfregulerend leren aan te moedigen tijdens de gewone lessen. En de contractwerkklas creëerden we als ‘indirecte leeromgeving’ waar leerlingen verplicht uitgedaagd worden om hun zelfregulerende vaardigheden te gebruiken. 

Heel het team mee? 

“Ik steek geen lange speech meer af om leerlingen te overtuigen van het belang van zelfregulerend leren. Ik zeg gewoon: doe mee en daarna kijken we wat jullie ervan vonden. Dat werkt. In september bots ik op weerstand en tegen juni vragen ze spontaan wanneer we samen de examenplanning maken. De afwisseling tussen traditioneel lesgeven en zelfstandig contractwerk appreciëren ze ook.” 

“Ondertussen goochelen leerlingen met termen zoals metacognitieve en cognitieve vaardigheden. We leren ze bewust de theorie van zelfregulerend leren aan. We zien de leerlingen duidelijk vooruitgang boeken en groeien, maar is dat door de methode of omdat ze ouder worden? Volgend jaar gaan we aan de slag om de resultaten te meten in samenwerking met externe partners. Een wondermiddel voor elke leerling is deze methode uiteraard niet. Een schoolmoeë leerling of een jongere met een diagnose autisme of ADHD heeft wellicht langer extra ondersteuning nodig.” 

© Laïs Van Gestel

Van theorie naar praktijk 

“Een nieuwe manier van werken vraagt enkele jaren om stevig te verankeren. In het begin bekroop me soms een naar gevoel: als ik uitval, ligt het hier op zijn gat. Maar die schrik is helemaal weg. Met een sterke trekkersgroep, de coördinatoren van de vakgroepen en de steun van de directie bolt het ook zonder mij.” 

“Na een opleiding over zelfregulerend leren samen met mijn directeur, vergeleken we met een kleine trekkersgroep onder begeleiding van van UGent en de pedagogische begeleidingsdienst verschillende modellen. We kozen uiteindelijk niet voor het bekende model van Barry Zimmerman, maar voor een eenvoudigere variant van Pieternel Dijkstra. 4 pijlers – metacognitieve en cognitieve vaardigheden, motivatie en organisatie – voelden voor ons haalbaarder om mee te werken dan de 21 subcategorieën van Zimmerman.” 

“Om de collega’s mee te krijgen, was het belangrijk om de theorie rond zelfregulerend leren om te zetten naar de klaspraktijk. Elke vakgroep maakt de vertaalslag naar zijn vak, ook de praktijkvakken. STEM-leraren gingen aan de slag met organisatorische vaardigheden zoals een startroutine. Leraren geschiedenis of natuurwetenschappen focusten zich dan weer meer op de cognitieve vaardigheden zoals analyseren en structureren. Klastitularissen werkten ronden motivatiestrategieën.” 

“We startten een beetje te enthousiast met 5 uur contractwerkklas in de arbeidsmarktfinaliteit en 10 uur in de dubbele finaliteit. Na een maand beseften we dat dit van het goede te veel was en schroefden we terug naar 4 uur per week. Nu het team het zelfregulerend leren helemaal in de vingers heeft, zouden we weer naar meer uren durven gaan.” 

“4 jaar later is het team helemaal mee en is zelfregulerend leren een gewoonte. Collega’s nemen foto’s van hoe ze aan zelfregulerende vaardigheden werken. En we delen die trotsmomenten in de lerarenkamer en tijdens de personeelsvergadering.”

“Uiteraard loopt niet iedereen aan dezelfde snelheid. Op een pedagogische studiedag herhaalden we de theorie en maakten we nog eens extra tijd voor de concrete omzetting naar de verschillende vakken. Op klassenraden spreken we dezelfde taal: zelfregulerende vaardigheden zijn een vanzelfsprekend onderwerp. We zijn erin geslaagd om de theorie heel concreet te maken op de klasvloer, maar altijd met de wetenschappelijke fond. Met het hele team en met steun van de directeur is de enige weg.” 

“Andere scholen komen regelmatig kijken naar onze aanpak. Hun eerste reactie? ‘Dat lukt niet bij ons!’ of ‘Ons uurrooster is te complex!’. Mijn tip: heb geduld, vertrouw het proces en doe het stap voor stap. Of dacht je dat onze leerlingen vanaf dag 1 zo rustig en geconcentreerd werkten in de contractwerkklas?  En wij leraren, genieten op een drukke dag ook van de rust en de individuele aandacht die we aan elke leerling kunnen geven.”