TALIS-onderzoek: hoe ervaren leraren hun werk?

Leraren zijn heel gemotiveerd, maar de lestijd staat onder druk. Dat zegt het TALIS-onderzoek, dat peilt naar hoe onderwijsprofessionals hun job aanvoelen. VUB-onderzoekers Filip Van Droogenbroeck en Jerich Faddar werpen hun licht op 7 vaststellingen.

vrouwelijke leraar — **Filip Van Droogenbroeck (VUB):** “We hebben een vrouwelijk korps. Als we dat niet in vraag stellen, rekruteren we slechts uit de helft van de bevolking.”

1. Gezocht: gekwalificeerde leraren

Filip Van Droogenbroeck: “Het lerarentekort is de allergrootste belemmering voor kwaliteitsvol onderwijs, stellen Vlaamse directeurs in het TALIS-onderzoek. Ze geven aan dat ze vooral praktijkleraren zoeken en leraren die competent zijn in de omgang met leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften of diverse achtergrond. Die behoefte overschaduwt alles. Goed onderwijs begint bij een team zonder gaten. Hebben we in theorie voldoende leraren? Misschien, maar door de praktische keuzes die ons onderwijssysteem maakt – met onder andere kleine klassen –, volstaat het aantal niet.”

“Welke demografische dynamieken zitten achter dat tekort? We hebben een vrouwelijk korps. Maar als we dat niet in vraag stellen, rekruteren we slechts uit de helft van de bevolking. Denemarken, Nederland en Spanje slagen erin om meer mannen aan te trekken. Interessant, want als je het aantal vrouwen in onderwijs stabiel houdt en meer mannen motiveert, dring je het tekort al een stukje terug.”

“TALIS toont ook een sterke toename van het aantal zij-instromers. Toch is die markt nog niet uitgeput. Sommige landen tellen in het lager onderwijs en de eerste graad secundair dubbel zoveel zij-instromers.”

Jerich Faddar: “Nog opmerkelijk: deeltijds werken zit in de lift. Die tendens speelt internationaal en in andere sectoren. Maar de hoge percentages in ons onderwijs vallen wel op. Daardoor hebben we nog meer koppen nodig om hetzelfde werk te doen.”

“Bovendien tonen de TALIS-data dat deeltijdse leraren proportioneel niet minder werk verzetten. Ze staan weliswaar minder uren voor de klas, maar spenderen ongeveer evenveel uren aan vergaderingen en lesvoorbereidingen. Misschien telt de job zo veel uitdagingen dat afbakenen lastig is? Maar lost deeltijds werken dan hun verwachtingen wel in, vragen we ons af.”

2. Vlaamse leraren zijn sterk intrinsiek gemotiveerd

Jerich Faddar: “Net als in de TALIS-meting van 2018 valt het opnieuw op hoe sterk intrinsiek gemotiveerd Vlaamse leraren zijn. Meer dan in andere landen willen ze bijdragen aan de samenleving en werken ze graag met jongeren. De scores schommelen tussen 75% en 94%. Alleen op sociale ongelijkheid bestrijden, halen we het internationale gemiddelde niet.”

“Extrinsieke motivatie – jobzekerheid, loon en een werkschema dat aansluit bij het privéleven – doet er ook toe, maar in iets mindere mate. Nog mooi: onze leraren zijn heel positief over hun relaties met collega’s, leidinggevenden en leerlingen. Het leeuwendeel heeft geen plannen om het onderwijs te verlaten.”

“Ook Vlaamse directeurs zijn tevreden over hun job, in het lager onderwijs iets meer dan in het secundair. Ze merken wel op dat ze soms tijd missen voor onderwijskundig leiderschap, ook al nemen ze minder vaak dan in andere landen een lesopdracht op.”

Filip Van Droogenbroeck: “Fijne vaststellingen. Toch moeten we alert blijven. Leraren signaleren veel stress en geven aan dat de maatschappelijke waardering keldert. Slechts 2 op de 10 voelen zich erkend. Negatieve berichten over onderwijs doen daar geen goed aan.”

“We snappen dat een sense of urgency nodig is: er loopt inderdaad iets mis met de onderwijskwaliteit. Maar met die stroom aan alarmerende artikelen raken we vooral leraren. Ook bij deze TALIS leeft dat risico. Focussen media uitsluitend op de werven of zien ze ook de hoopvolle signalen? Want zonder naïef te zijn: die zitten wel in dit onderzoek.”

“Als er rond een sector een crisissfeer hangt, voelen mensen zich geviseerd. Uit zelfverdediging graven ze zich in. De beroepsgroep staat schouder aan schouder door het harde werk en de liefde voor de job, maar raakt maatschappelijk geïsoleerd. Dat heeft impact op nieuwkomers. Leraar worden verliest bij hen aan aantrekkingskracht: in 2018 gaven 75% (basisonderwijs) en 67% (eerste graad secundair) van de starters aan dat lesgeven de eerste beroepskeuze was. Nu dalen die percentages naar 65% en 51%.”

Jerich Faddar: “Andere landen zien onderwijs nadrukkelijker als het licht van de samenleving. Misschien mag die boodschap in Vlaanderen wat luider klinken. Geef leraren en directeur het podium om over de positieve aspecten van hun job te vertellen. En maak tegelijkertijd dat de samenleving hun werkcontext goed kent.”

“Leraren die in hun impact geloven, doen het beter op klasmanagement en sterke instructies”

Filip Van Droogenbroeck – onderzoeker VUB

3. Vlaamse leraren scoren hoog op zelfeffectiviteit

Jerich Faddar: “Bijna on-Vlaams, maar onze leraren hebben meer vertrouwen in eigen kunnen dan collega’s in andere landen. Ze schatten zich behoorlijk capabel in op klasmanagement, leerlingen betrekken en algemene lesaanpak. Toch daalt de trend licht. De klas onder controle houden of leerlingen motiveren om goede cijfers te halen: leraren stippen aan dat het minder goed lukt dan in 2018.”

Filip Van Droogenbroeck: “Uit onderzoek weten we dat je een gezonde dosis zelfeffectiviteit zeker nodig hebt. Wie in zijn eigen impact gelooft, doet het beter op klasmanagement en levert sterkere instructies af. Maar kan een te groot geloof ertoe leiden dat je minder professionaliseert en samenwerkt? En kan veel zelfvertrouwen rijmen met dalende scores op internationale testen? Moeilijk te zeggen, want de uitdagingen in de klas zijn wel echt groot.”

4. De effectieve lestijd staat onder druk

Jerich Faddar: “Op elk onderwijsniveau houden we minder lestijd over dan de internationale gemiddeldes blijkt uit het TALIS-onderzoek. Bovendien boert het aantal feitelijke lesminuten al jaren achteruit. Van de 50 minuten lestijd gaat in het basisonderwijs slechts 34 minuten naar feitelijk leren. In het secundair kloppen we af op 36 à 37 minuten. Leraren geven aan dat ze lestijd verliezen aan administratie en vooral aan storend gedrag. De waarschuwingslampen staan op rood, al geldt dat ook voor veel andere landen.

Filip Van Droogenbroeck: “Rond die administratie tijdens de les hangt wel wat mist. Wat houdt die precies in? Want in algemene tijdsbesteding spenderen Vlaamse leraren evenveel tijd aan administratie als collega’s in het buitenland. Toch voelt het voor hen als een grotere stressfactor.”

“Antwoorden hebben we niet, alleen hypothesen. Ligt het deels aan onze keuze voor kleinere klassen, terwijl in andere landen ondersteunend personeel een stukje administratie overneemt? Of is planlast een blackbox waar leraren een aantal kerntaken onder schuiven, zoals leerlingen opvolgen of rapporten schrijven?”

Jerich Faddar: “Ook interessant: wat gebeurt er precies tijdens die overgebleven lestijd? Zetten we die effectief in, welke strategieën hanteren we het meest? Vlaamse leraren expliciteren in grote mate hun verwachtingen van wat leerlingen moeten leren. Maar lesdoelen meegeven bij de start van de les, doen ze veel minder. Terwijl dat wel effectief is. Onze leerlingen complexe denkopdrachten voorschotelen en de leerstof koppelen aan hun leefwereld of aan de actualiteit: daar kunnen we – net als veel andere landen – nog een stap vooruit zetten.”

5. Diversiteit op school: een uitdaging

Filip Van Droogenbroeck: “Vlaanderen scoort hoog op 3 afzonderlijke indicatoren: telt de school meer dan 30% leerlingen met migratieachtergrond, met een thuistaal die verschilt van de instructietaal of met specifieke onderwijsbehoeften. Die cijfers nemen ook toe. De spreidstand met andere landen is opmerkelijk.”

“Perceptie of realiteit? Vlaamse directeurs hebben een betrouwbaar registratiesysteem: hun inschatting lijkt realistisch. Doen andere landen dat bijvoorbeeld voor specifieke onderwijsbehoeften even accuraat? Want eigenlijk verwacht je op die indicator minder verschillen tussen landen.”

“De scores schetsen aan de ene kant hoe complex ons onderwijs is en dat je onze resultaten niet altijd kan vergelijken met andere landen. Aan de andere kant: hoewel leraren aangeven dat ze niet goed voorbereid zijn op die diverse context, gaan ze zich niet en masse op dat thema professionaliseren. Het Vlaamse mantra lijkt: al doende leren we.”

“Met onze mentoren en aanvangsbegeleiding zijn we trotse voorloper in Europa”

Jerich Faddar – onderzoeker VUB

6. Professionalisering en samenwerking in de startblokken

Jerich Faddar: “Het beeld rond samenwerken is dubbel. Lesmateriaal uitwisselen doen we veel, en steeds vaker. Teamteachen krijgt voet aan wal in het basisonderwijs en met onze aanvangsbegeleiding en mentorwerking zijn we trotse voorloper in Europa. Tegelijkertijd blijven we een tikje conservatief. Leraren sluiten de klasdeuren en pakken nog te veel uitdagingen in hun eentje op. Dat remt complexere en effectievere vormen van samenwerken. Samen lessen vormgeven of bij elkaar observeren: Vlaamse leraren laten relatief lage cijfers optekenen.”

Filip Van Droogenbroeck: “Of Vlaamse leraren zich geregeld professionaliseren? Jawel, maar ze kiezen vaak voor klassieke studiedagen, niet voor collaboratief leren. En vooral sessies over vakinhoud en vakdidactiek blijven in trek. Ze zien de nood om bij te leren over thema’s als diversiteit en AI wel, maar houden de boot voorlopig af. Ligt dat aan de zelfeffectiviteit die ze zichzelf toedichten? Of spelen andere factoren: is het aanbod onvoldoende aangepast, is de werkdruk te hoog?”

“Dat Vlaamse leraren het veranderen een beetje moe zijn, komt ook naar voren uit TALIS. Gun ons wat rust, vragen ze. Ook dat verzoek ligt in de lijn met een beroepsgroep die zich op zichzelf terugplooit en met het lerarentekort. Vandaag lijken de eerste bekommernissen: zieke collega’s vervangen, gaten vullen en rust in de klas; niet professionalisering.”

7. Rode cijfers voor pesten en veiligheid

Jerich Faddar: “Die slechte cijfers vallen echt op. In de eerste graad van het secundair onderwijs bereiken ze een torenhoge piek: 15% van de directeurs geeft aan dat leraren geregeld geïntimideerd of beledigd worden. En 51% meldt dagelijkse of wekelijkse pesterijen onder leerlingen op sociale media, 46% op het schoolterrein. Dat is 2 tot 3 keer zo vaak als in Europese vergelijkingslanden.”

“Leerlingen worden geviseerd op kledij, op etnische achtergrond en op gender en seksualiteit, vertellen leraren. Niemand mag daar licht overgaan. Scholen moeten veilige plekken zijn zonder discriminatie. Een beetje nuance gelukkig: onderzoeken die leerlingen bevragen naar pesten tonen betere cijfers. Bovendien telt Vlaanderen veel initiatieven tegen pesten: van STIP IT tot zelfscans en een antipestbeleid. Misschien zijn we daardoor alerter voor probleemgedrag tussen leerlingen.”

Lees het volledige TALIS-rapport of de samenvatting op Onderwijs Vlaanderen. In december volgt Starting Strong, een bevraging over de werkomgeving en praktijken in het kleuteronderwijs.

Bart De Wilde