“Vroeger zwaaiden we met straf, nu staat herstel centraal"

Een colaflesje dat verdwijnt tijdens de les chemie of een kwetsende uithaal in de klaschat. Wat doe je dan? Leerlingenbegeleider Anouk Vroemans kiest met haar collega’s van Pius X Antwerpen voor herstel en geweldloze communicatie. “Straffen is de makkelijkste weg, maar wij willen werken aan verantwoordelijkheid en een duurzame band.”

*Dit artikel werd gemaakt in de coronatijd. Het kan daarom beelden met mondmasker of maatregelen bevatten die vandaag niet meer van toepassing zijn.

Jongeren in gesprek in de proactieve cirkel — **Anouk Vroemans:** “Elk conflict is zoeken voor het team. Maar we geloven erin omdat we leerkansen zien, voor onszelf en voor leerlingen.”

“Domme walvis! Zo werd een meisje van mijn klas uitgebeeld in een video die een jongen online deelde. Vroeger zwaaiden we met straf. Nu zetten we herstel centraal. Helend voor iedereen. Het meisje verwoordt hoe hard het voorval haar raakt. Haar leraren en mama vertellen wat het met hen doet. De jongen ziet zijn fout in, neemt zijn verantwoordelijkheid en herstelt de schade.”

Cirkelen voor verbinding

“Als je wil inzetten op geweldloze communicatie, start je bij je team. Van onder uit zaadjes planten, collega’s meenemen in een rit die soms over moeilijke wegen gaat. 2 jaar geleden introduceerden we de proactieve cirkels, een cruciale methodiek in onze aanpak. De personeelsvergadering eind augustus werd een groot oefenmoment. Onze pedagogische raad als voortrekker, leraren als deelnemers. Voor iedereen een map met materiaal: een stappenplan voor zo’n cirkel, behoefte- en gevoelenskaarten en een lijst met voorbeeldvragen.”

“Die namiddag cirkelden we rond sterk starten op 1 september en energievreters. In een mum van tijd kreeg onze pedagogische raad een berg input. Ideaal om later studiedagen of workshops rond te plannen. Maar minstens even belangrijk: iedereen kwam aan het woord, luisterde en maakte connectie. Onze leraren voelden de kracht van de methodiek. Het gevolg: op 1 september stonden veel klassen vol met cirkels. Zonder dat we dat oplegden.”

Wat je zegt, doet ertoe

“Hoe je de cirkels precies invult, dat kiest elke leraar zelf. Na een tip van een kleuterleraar trap ik telkens het schooljaar af met een schatkist, een reiskoffer en een vuilniszak centraal in de cirkel. Welke leerervaring of leraar koester je? Die antwoorden stoppen we in de schatkist. Wanneer maakte school je verdrietig of boos? Antwoorden voor de vuilniszak. Met welke thema’s wil je dit jaar aan de slag? Materiaal voor de reiskoffer. Op één lesuur hebben we een verzameling van verwachtingen. Een mooi vertrekpunt voor een veilig leerklimaat.”

“Cirkelen is ook een stukje teambuilden. Wie ben jij? Wat vind je belangrijk? Allemaal vragen waarmee een klas een groepscode vastlegt. Humor vinden we allemaal belangrijk, maar wanneer worden grapjes te grimmig? Leerlingen denken na over hun antwoorden. Er is wel eens een grapjas die ‘naar de hoeren’ voorstelt voor de klasuitstap. Dan reageer je onverstoord: ‘Wat heb jij nodig om rustig deel te nemen? Jij bent deel van de groep, dus wil ik jou ook horen. Ik kom straks bij jou terug.’”

Zoals je remedieert voor wiskunde, moet je ook kansen geven om gedrag bij te sturen
Anouk Vroemans

“Tijdens zo’n proactieve cirkel komt iedereen aan bod. Wanneer iemand spreekt, vragen we de andere deelnemers om niet te oordelen of te reageren. Zo krijgen stille krachten evenveel tijd als roepers. Ze voelen: wat je zegt, doet ertoe. Dat vinden leerlingen een verademing. Elke leerling wil gehoord en gezien worden, dat vergroot zijn motivatie om te leren. Los van de leeftijd of studierichting. Werken aan kwetsbaarheid, communicatieve vaardigheden of omgaan met emoties: het zijn essentiële vaardigheden. Daarvoor tijd maken, geeft leraren werkplezier en zingeving. Klassen die geregeld cirkelen, kennen minder conflicten.”

“Eind september gebruikten we het format voor het eerst tijdens een oudercontact. Overal stoelen op de speelplaats. Ouders van een klasgroep cirkelen met de klasleraar. Na de eerste verrassing stellen ze zich snel open en enthousiast op. Ze vinden het fijn dat de leraar vraagt wanneer een schooljaar voor hen geslaagd is.”

Individueel herstelgesprek

“Wanneer je eerst in vredestijd cirkelt, kan je de methodiek ook na een incident inzetten. We kennen daarvoor 3 varianten: het individuele herstelgesprek, herstelcirkels en herstelgericht groepsoverleg of HERGO. Een ruzie of kwetsende reactie in de klas-chat? Dan starten we een individueel herstelgesprek rond 4 vragen: wat is er gebeurd, hoe heeft het je geraakt, wat heb je nodig om verder te kunnen, wat ga je hiervoor doen? Daarna vraagt de leraar altijd of het oké is om alles met de andere partij te bespreken.”

“Leraren, studiemeesters of leerlingenbegeleiders hebben meteen na de feiten niet altijd tijd voor een herstelgesprek. Een reflectieformulier met diezelfde vragen vangt dat op. Zo kunnen de eerste emoties wat zakken, spelen we toch kort op de bal en ligt de voorbereiding voor het gesprek klaar.”

Leerling heeft kaartje met vraag in de hand tijdens kringesprek — **Anouk Vroemans:** “Met herstelgesprekken – soms gecombineerd met een straf als signaal – toont de school dat ze iedereen aan boord wil houden.”

Herstelcirkel over flesje cola

“Als een conflict meerdere klasgenoten raakt, organiseren we in principe een herstelcirkel. Leraren en leerlingen benoemen eerst de feiten: de sfeer zit niet goed. Vervolgens noteert iedereen waaraan ze willen werken of wat ze belangrijk vinden. Dan verandert ‘Die van gedragswetenschappen is saai’ al snel naar: ‘Ik heb nood aan meer structuur of uitdaging in de les’. Het eindresultaat is een herstelplan: een visuele inventaris van behoeften. Kippenvel hoe zo’n cirkel de sfeer draait, maar ook hoe leerlingen verantwoordelijkheid opnemen. ‘Wij vinden u wel een goede leraar. Wij zien het echt zitten om deze werkpunten samen op te nemen’, horen we vaak net voor iedereen vertrekt. Enkele weken later volgt, als het lukt, een opvolgcirkel: slagen we erin om alle afspraken na te komen?”

“In een les wetenschappen verdween het flesje cola uit een proefopstelling toen de leraar zich omdraaide naar het bord. Leerlingen dronken het lachend leeg tijdens de speeltijd. De leraar reageerde boos, voelde zich niet gerespecteerd en diep geraakt. Na een individueel gesprek kwam er een herstelgesprek. De leerling zag het als een spelletje, ging in op een uitdaging. De leraar voelde een vertrouwensbreuk. Hij wil met passie lesgeven, niet voortdurend de agent spelen.”

HERGO met de voetbaltrainer

“Bij een ernstig conflict schakelen we naar HERGO, een traject dat eindigt met een groepsoverleg waarin meerdere partijen zoeken hoe we de schade herstellen. Meestal klasoverstijgend, met ouders, directie en leraar maar er schuift ook een steunfiguur voor de leerling bij: een voetbaltrainer, een CLB-medewerker of een vertrouwensleraar. Een sanctie opleggen na een zware fout is gemakkelijker, maar met herstelgesprekken – soms gecombineerd met een straf als signaal – toont de school dat ze iedereen aan boord wil houden, op voorwaarde dat je je aandeel ziet, erkent en op een andere manier verder wil. Intensief, maar we boeken er mooie resultaten mee.”

“Bijvoorbeeld na een zware vechtpartij in de kleedkamer van de sporthal. Een jongen naar het ziekenhuis, verschillende klassen in rep en roer. Vooraf vroeg ik de directeur toestemming om naast de schorsing ook herstelgericht te werken. Een heftig traject van 3 weken. Lange gesprekken met alle betrokkenen. Boosheid en woede bleken pseudogevoelens voor veel verdriet. Verdriet om genegeerd te worden in een chat, om een grapje dat gevoelig lag in de familie.”

“Ook de directeur, de ouders en de klastitularis kregen de herstelvragen om gevoelens en behoeftes te duiden. De HERGO was een ontlading. Tranen en ontgoocheling bij de klasleraar, veel begrip tussen de ouders en een herstelplan. De leraar vroeg de jongens om hun herstelacties te delen met de klasgenoten. Zo konden ze vragen om geen olie op het vuur te gooien, maar ze ook wijzen op hun verantwoordelijkheid als meeloper. Een intens proces waarin we groeien met vallen en opstaan.”

Leerlingenbegeleider Anouk Vroemans in gesprek met leerlingen — **Anouk Vroemans:** “Hoe je de cirkels precies invult, dat kiest elke leraar zelf. Tijdens zo’n proactieve cirkel komt iedereen aan bod. Het is ook een stukje teambuilden.”

Laat de wonde niet etteren

“Elk conflict is zoeken voor het team. En we maken tijdens die intense processen zeker nog inschattingsfouten. Maar we geloven erin omdat we leerkansen zien, voor onszelf en voor leerlingen. Zoals je remedieert voor wiskunde, moet je leerlingen ook kansen geven om gedrag bij te sturen. Zonder gesprekken geen begrip. Dan blijft alles etteren. Enkel een straf is dan slechts een pleister op de wonde. De onrust blijft, onderhuids.”

“Vandaag zien we nog scherper hoe belangrijk die vaardigheden zijn. Corona verscherpt de posities in de maatschappij. Iedereen zit sneller in zijn eigen gelijk. Ik probeer voortdurend te verbinden, ook online. Maar iedereen is moe, en herstelgesprekken lopen stroever via computer. In september zullen we als team meer dan ooit moeten benadrukken dat we op school kiezen voor dialoog en samenwerking. Voor luisteren naar elkaar, grenzen aangeven en emoties tonen. Dat we samen zoeken. Leerlingen worden daar sterker van. En leraren willen dat doen. Uit zorg voor hun leerlingen, uit liefde voor hun vak.”

Bram Bartholomees