LIO: zo overleef je je eerste jaar in het onderwijs

Een voltijdse job in het onderwijs combineren met de lerarenopleiding en je gezin? Pittig. Leraar-in-opleiding (LIO) Katrien: “Er was weinig ruimte voor hobby’s en vrienden. Maar door te relativeren en plannen, aanvangsbegeleiding met humor én de borrelcultuur op school draaide ik na 2 jaar als volwaardig teamlid mee.”

Portret Katrien Olaerts — **Katrien Olaerts:** “Dat ik nooit het gevoel kreeg ‘de lastige’ te zijn, was een zegen voor mijn motivatie.”

Katrien Olaerts, leraar natuurwetenschappen in De Resonant, Antwerpen: “Voor ik leraar werd, was ik osteopaat in Nederland. Dat was ik 13 jaar graag. Maar de combinatie van filerijden, 2 kinderen in de lagere school en een man als zelfstandige werkte voor mij niet meer. Ik wou meer tijd met mijn kinderen voor en na school.”

“Stagiaires begeleiden en voordrachten geven op scholen deed ik altijd al graag. Ik was er volgens mij ook goed in: de mensenfeeling van een leraar leek vrij natuurlijk te komen. Was het onderwijs dan niets voor mij? Mijn beide ouders, broer en zus gaven al les. De onderwijsfamilie compleet maken: het plaatje paste.”

Onderwijs: proeven voor je bestelt

Katrien Olaerts: “Niet te lang over malen, gewoon doen, dacht ik op een gegeven moment. Maar alles helemaal omgooien: als mama had ik die luxe niet. In overleg met de lerarenopleiding startte ik daarom met een amuse-boucheke: 8 studiepunten terwijl ik mijn job bleef uitvoeren zoals daarvoor. Zo was er niets verloren, mocht het slecht verteren.”

“Maar interessante vakken, de open sfeer tussen docenten en studenten en de kans om weer iets bij te leren, smaakten naar meer. Ik ging opnieuw in gesprek met de lerarenopleiding. Die raadde me aan de overige 52 studiepunten ‘in LIO (Leraar In Opleiding)’ op te nemen.”

“Zelf kende ik die optie toen nog niet. Maar een job in het onderwijs combineren met mijn lerarenopleiding leek me tijdsefficiënt en financieel interessant. Dus trok ik op het einde van dat eerste jaar de menukaart open, op zoek naar vacatures. Ongelooflijke meevaller: op 2 kilometer van mijn woonplaats kwam een voltijdse betrekking voor een heel schooljaar vrij. Die bestelde ik.”

“Tijdens mijn sollicitatiegesprek voelde ik al: hier is veel goodwill. Dat bleek uit de open communicatie en gastvrije houding. De directie zei me: ‘Dit kunnen we allemaal bieden; geef aan wat jij ziet zitten en wij kijken daarna wat mogelijk is voor ons.’ Je hoort soms dat zij-instromers het met de kruimels moeten doen. Demotiverend, lijkt me. Bij mij was dat gelukkig niet zo: ik had net de indruk dat er even veel rekening met mij als met gerouleerde collega’s gehouden werd.”

Mijn collega’s om hulp en duidelijkheid vragen, bespaarde veel tijd
Katrien Olaerts
leraar natuurwetenschappen

LIO: een pittig hoofdgerecht

Katrien Olaerts: “Ondanks de flexibiliteit en het gevoel welkom te zijn, vraag ik me soms wel af hoe ik het allemaal gecombineerd heb. Want niet alleen dat LIO-jaar, maar ook het jaar daarna – toen ik wél voor het eerst klastitularis was en in werkgroepen zat – waren echt zwaar. Niet enkel door de combinatie werk-studie-gezin. Ook omdat er nog te weinig samenwerking is tussen de lerarenopleiding en de school. Soms leer je in de opleiding zus en vraagt de school zo. Dat is verwarrend.”

“Prioriteren is cruciaal. Gezondheid, job, studie en gezin: 2 jaar lang mijn topprioriteiten. Mijn hobby’s en sociaal leven zette ik bewust on hold. Ook binnen mijn job was afbakenen noodzakelijk. Wat is voor jou dringend of belangrijk, wat minder dringend of onbelangrijk? Maak op tijd breinruimte vrij voor een prioriteitenlijstje. Met een vol hoofd voelt alles belangrijk én dringend en is focus vinden erg moeilijk.”

“Goed prioriteren vraagt ook om loslaten en relativeren. Als het begon te kriebelen om me bij een interessante werkgroep aan te sluiten, remde ik mezelf af: dat kan ook volgend schooljaar nog. Ook het gevoel soms niet de best mogelijke mama te zijn, liet ik los. Ik wist: om op termijn flexibeler tijd te kunnen maken voor mijn gezin, moet dit verbeterwerk nu echt af.”

“Maar het allerbelangrijkste: durf vragen stellen. Aan je collega’s, aanvangsbegeleider, LIO-mentor, directeur en familie. Zelf uitzoeken hoe de kopieermachine werkt? Spreek toch de collega achter je aan. Stress omdat je nog geen contract ondertekende? Stap gewoon even naar je directeur. Strookt wat je aanvangsbegeleider zegt niet met het advies van je LIO-mentor? Deel je twijfels. Vragen je kinderen om aandacht terwijl jij je lessen voorbereidt? Misschien nemen oma en opa hen wel graag mee naar de zoo? Om hulp en duidelijkheid vragen bespaarde me veel tijd en energie.”

“Zet leren en als school ontwikkelen centraal”

Katrien Cuyvers
expert zelfregulerend professioneel leren

Katrien Cuyvers, expert zelfregulerend professioneel leren, UAntwerpen: “LIO’s hebben een loodzware opdracht. Terwijl de meeste mensen aangenomen worden nadat ze de nodige competenties verwierven, verwerven LIO’s hun competenties terwijl ze al voor de klas staan. En omdat velen, zoals Katrien, pas op latere leeftijd het onderwijs instromen, zijn ze vaak ook verantwoordelijk voor een gezin.”

“Bij wie zoveel balletjes in de lucht houdt, is het begrijpelijk dat de focus van leren én werken opschuift naar louter werken. Dat zie je als LIO-begeleider vaak gebeuren. Maar die verschuiving gaat met een risico gepaard, blijkt uit onderzoek: na verloop van tijd voelen veel LIO’s zich onvoldoende competent en verlaten het onderwijs weer. Zonde.”

Wat is er nodig is om die vroegtijdige exit te vermijden?

Katrien Cuyvers: “Zelfregulatie, het vermogen om je eigen handelen vorm te geven, is cruciaal. Dat zit op verschillende vlakken die samenhangen en op elkaar inspelen. Katrien illustreert het mooi in de voorbeelden die ze geeft. Haar prioriteitenlijstje? Regulatie van haar werk. Dat ze regelmatig probeerde loslaten en relativeren? Emotieregulering. De denktijd die ze voor zichzelf creëerde, is dan weer een voorbeeld van contextregulatie.”

“Zo’n all-round aanpak is belangrijk. Want het prioriteitenlijstje van iemand die niet ook kan loslaten, blijkt waarschijnlijk veel te lang om nog realistisch te zijn. Toch voelt het vaak als een catch-22: complexe situaties vragen om een doordachte, all-round aanpak. Terwijl het ons net in die situaties aan de tijd en ruimte ontbreekt die daarvoor nodig is.”

“Neem nu problemen met klasmanagement: waarom nadenken over de oorzaak en zoeken naar oplossingen op maat als je ook de tips van een collega kan copy-pasten? Enkel: die quick fixes hebben vaak geen duurzaam effect. Het loopt misschien even opnieuw vlot in je klas, maar hetzelfde probleem popt op termijn terug op. Inzetten op leren en ontwikkelen levert dus uiteindelijk meer op.”

“Even belangrijk is dus dat ook scholen tijd en ruimte creëren. Stel LIO’s van bepaalde taken vrij: klastitularis- en werkgroepverantwoordelijkheden kunnen misschien wachten, zoals in de school van Katrien. Ook positief aan de aanpak van haar school: ruim op voorhand plannen en bij die planning rekening houden met de situatie van startende leraren.”

Aanvangsbegeleiding: verzachtend sausje

Katrien Olaerts: “Zelfs met een stevig zelfregulerend vermogen kom je er niet altijd. Ook de aanvangsbegeleiding op mijn school hielp. Wat die voor mij tot succesrecept maakte: een goede organisatie, flexibiliteit en behulpzaamheid van het hele schoolteam. En een flinke scheut humor.”

“De directie zorgde op 1 september voor een duidelijke jaarkalender die ook de tijdstippen van onze startersbijeenkomsten aangaf. Meteen al weten wanneer je buiten je uurrooster om op school moet zijn, is een rust die je planning als moeder/student/leraar versimpelt. Die momenten vielen trouwens nooit op woensdagmiddag – voor ouders van jonge kinderen ook niet het beste moment. En nooit na 17 uur. Plus, het laatste lesuur op vrijdag waren we soms vrijgeroosterd. Een tegemoetkoming, om niet alles ‘na de uren’ te moeten doen.”

“Ook de onderwerpen van die bijeenkomsten lagen toen al vast. Je voelde dat er logisch over nagedacht was: geen information overload op een veel te vroeg moment, geen vijgen na Pasen. Wel gedoseerde informatie op het juiste moment. Wat de school bijvoorbeeld van rapportcommentaren verwacht, stond enkele weken voor de eerste rapportdeadline gepland. Dat structurele denken – ook vanuit het perspectief van een starter – motiveerde mij.”

“Tegelijkertijd was er veel flexibiliteit. Nood aan een extra infosessie? Aankloppen bij de werkgroep Interne kwaliteitszorg kan iedereen, starter of ancien. Leren werken met BookWidgets, Google Classroom of SAM-schalen: de werkgroep zoekt naar early adopters in de lerarenkamer en vraagt of die de collega’s wegwijs wil maken. Een specifieke of persoonlijke vraag? Elke startersbijeenkomst voorzag er tijd voor. En als ik het daar al vergat te vragen, kon ik ook achteraf nog bij een van de aanvangsbegeleiders terecht. Of bij mijn vakgroep. Of bij die ene collega die toevallig tegenover mij aan tafel zat.”

“En de humor? Mijn aanvangsbegeleider speelde er meesterlijk mee. In elk gesprek fleurde hij mij op met een mopje-op-maat. In elke infosessie bracht een ludieke noot ademruimte. Dat maakte die intense jaren wat lichter (‘oef, er mag hier ook gelachen worden’) en hielp mij relativeren (‘ach ja, die fout, ‘t is allemaal zo erg niet’).”

Borrelcultuur: doet beter verteren

Katrien Olaerts: “In mijn eerste week op school voelde ik me alsof ik er al jaren lesgaf. Niet ‘die zij-instromer die ons onderwijs eens zal komen redden’, geen vreemde eend in de bijt. Het gevoel erbij te horen, vergrootte mijn doorzettingsvermogen als mijn lessen moeizaam gingen. Of als de combinatie me even te veel werd.”

“De sleutel ligt volgens mij in de borrelcultuur op school. Die wordt structureel aangezwengeld: er is een feestcomité dat regelmatig groepsbindende activiteiten organiseert. Maar ook ad hoc: op vrijdag valt er – onder andere dankzij onze horeca-afdeling – vaak iets lekkers te eten of drinken. Of je gaat of niet, kies je zelf. Er zijn geen verplichtingen of verwachtingen. Even kunnen ventileren, gezelligheid meepikken en mijn collega’s op informele manier leren kennen, zorgde voor een betere vertering van dat pittige LIO-jaar.”

Hoe hou je het vol als LIO?

Katrien Cuyvers, expert zelfregulerend professioneel leren: “Hoe scherp je je zelfregulerend leervermogen aan? Deze tips zetten je op weg.”

“Breng jouw sterktes en leernoden in kaart. Niet 1 keer of ongeveer, maar regelmatig en helder. Daarvoor bepaal je het best bewust een strategie. En die maak je het best expliciet. Blokkeer bijvoorbeeld tijd voor reflectie in je agenda. Of installeer een routine, zoals op de fiets naar huis nadenken over je dag. Belangrijk: zorg daarbij steeds voor een schriftelijke neerslag.”
“Sta zeker stil bij wat je ergerde of boos maakte de afgelopen tijd. Die situaties zijn vaak stiekeme cadeautjes: ze kunnen je competentie stretchen. Denk dus niet enkel ‘Dit is rotvervelend’, maar ‘Waarom ergert dit me, zit hierin een kans om me te ontwikkelen?’, ‘Wat kan ik eraan veranderen?’ en ‘Hoe ga ik dat aanpakken?’. Op basis daarvan bepaal je dan opnieuw een strategie: onderzoek of een onderwijshandboek raadplegen, in gesprek gaan met een parallelcollega of je aanvangsbegeleider …”
“Wees ook voldoende kritisch voor jezelf: ‘Raadpleeg ik mijn parallelcollega omdat ik heb gezien dat die hier sterk in is? Of omdat ik vermoed dat die mij zal bevestigen in mijn aanpak? Of wil ik er gewoon snel vanaf zijn?’ Een goede zelfregulerende leerder durft ook uit te stellen, bijvoorbeeld: ‘Dit probleem onder de loep nemen, kan er nu even niet bij, maar ik plan er dit weekend tijd voor in’.”

Hoe vang je als school LIO’s goed op?

Katrien Cuyvers, expert zelfregulerend professioneel leren: “Zelfregulerend leren bij je LIO’s helpen boosten? Als school heb je een grote vinger in de pap.”

“Niet alle startende leraren hebben bij alle infosessies baat. Een zij-instromer wil misschien verschillende werkvormen leren kennen, terwijl een net afgestudeerde leraar liever weet hoe die een oudercontact het best aanpakt. Getraind worden in iets dat je al kan of kent, zorgt voor tijdverlies en frustratie. Ruim de one size fits all-aanpak dus voor een gedifferentieerde aanvangsbegeleiding in. Hou daarbij zeker rekening met het zelfregulerend vermogen van een starter. Bij starters die hun leerproces zelf kunnen uitstippelen en opnemen, kan je de begeleiding sneller afbouwen of lossen dan bij iemand die dat nog niet kan. Net zoals je ook de begeleiding van je leerlingen zou scaffolden.”
“Begeleid de ontwikkeling van dat zelfregulerend leren ook. Modelleren is dan heel sterk: als mentor of parallelcollega het goede voorbeeld geven. Stel jouw (leer)aanpak in een uitdagende situatie bijvoorbeeld luidop in vraag. Of geef inzage in hoe jij voor jezelf (leer)doelen stelt, sterktes en werkpunten bepaalt. Daarbij belangrijk: werp jouw manier niet als de enige juiste op. Geef ze mee als voorbeeld, maar zet de starter ook zelf aan het denken door vragen te stellen: ‘Zou dat ook werken voor jou? Waarom wel/niet? Hoe tweaken we mijn aanpak opdat die ook voor jou werkt?’”
“Maak als directie het belang van zelfregulerend leren bespreekbaar in je hele team. Zelfregulerend leren is een levenslang proces. Beter kan altijd. De dagelijkse praktijk biedt altijd kansen om bij te leren en je te ontwikkelen. Wat impliciet gebeurt, expliciet maken door vragen te stellen of te bespreken, is daarbij cruciaal.”
“Zet in op waardering en groepsbinding. Dat zit voor een stuk in de informele borrelcultuur waar Katrien zoveel aan had dat eerste jaar. Maar zorg ook voor structureel verankerde momenten waarin leren en ontwikkelen normaal is: een groepsversterkende aanpak van je personeelsvergadering, een talentenoefening met je team … En erken dat startende leraren de school ook verrijken. De zij-instromer die in een vorige job Excel-wizard was, de pas afgestudeerde die een groot arsenaal aan activerende werkvormen uit z’n mouw tovert, de LIO die tips over prioriteitenmanagement kan geven: profiteer van hun expertise.”

Op zoek naar meer inspiratie? Katrien Cuyvers ontwikkelde met haar collega’s van Universiteit Antwerpen, AP Hogeschool en Odisee een begeleidingsaanpak en toolbox om LIO’s beter te ondersteunen. Nog meer tips vind je in deze editie van het Tijdschrift voor Lerarenopleiders.

Tine Jellasics