Kleuters voorbereiden op lezen? Werk aan klankbewustzijn

Klankbewustzijn is bij kleuters een belangrijke voorspeller van leesvaardigheid. “Elke kleuter heeft baat bij voorbereidende leesactiviteiten”, zegt expert Lieve Van Severen (Odisee). “Met klankbewustzijn – én letterkennis – kan je al vroeg beginnen.”

Lieve Van Severen, docent lerarenopleiding Kleuteronderwijs, Odisee: “Klankbewustzijn is een deel van ons taalbewustzijn. Klanken of fonemen zijn de kleinste elementen in onze taal die voor betekenisonderscheid zorgen: hoe de klank /p/ het verschil tussen ‘zee’ en zeep’ maakt. Een klankbewust kind snapt dat ‘maan’ uit 3 klanken bestaat. Dat je ‘aan’ krijgt als je de /m/ in ‘maan’ weglaat. En dat je de klank /s/ wel in ‘sok’ hoort, maar niet in ‘pop’.”

“Door in de kleuterschool aan klankbewustzijn te werken, verminder je het risico op latere leesproblemen. Want wie die individuele klanken bewust waarneemt, kan daarna ook de link met lettertekens leggen. Al is het natuurlijk niet de enige factor en vraagt voorbereidend lezen een brede aanpak: ook interactief voorlezen of doe-alsof schrijven, zoals een uitnodiging of een wenskaart maken met een eigen schrift, zijn belangrijk.”

Woorden in lettergrepen klappen met je kleuters: werk je dan ook aan klankbewustzijn?

Lieve Van Severen: “Als je lettergrepen klapt, werk je niet aan klankbewustzijn, maar aan het fonologisch bewustzijn: inzicht in de bouwstenen van woorden. Fonologisch bewustzijn stelt ons in staat om te rijmen, en lettergrepen en klanken in een woord te ontdekken.”

“Hardnekkig misverstand: we denken dat we kleuters vooruithelpen door hen eerst regelmatig te laten oefenen met lettergrepen. Vanuit de idee dat we woorden op die manier al in stukjes hakken, om ze daarna makkelijker in klanken op te splitsen. Maar dat klopt niet helemaal. Als voorbereiding op lezen kan je beter meer oefenen op klankbewustzijn. Zo leren je kleuters woorden opsplitsen in klanken en omgekeerd: klanken samenvoegen tot woorden, en spelen met klanken.”

Lieve Van Severen, docent lerarenopleiding Kleuteronderwijs, Odisee — **Docent Lieve Van Severen**: “Hardnekkig misverstand: in lettergrepen leren splitsen is niet de beste start.”

Klankbewustzijn, fonemisch bewustzijn, fonologisch bewustzijn: de termen zijn verwarrend?

Lieve Van Severen: “Inderdaad. Om het verschil duidelijk te maken, moet je naar het grotere plaatje kijken: taalbewustzijn. Taalbewustzijn gaat over het inzicht in hoe taal in elkaar zit. Dat een kleuter plots beseft dat een zin uit afzonderlijke woorden bestaat, en dat een ‘bank’ niet enkel iets is waarop je kan zitten. Of hoe een kind merkt dat het woord ‘kabouter’ langer is dan ‘reus’, ook al torent die reus op de tekening boven die kabouter uit.”

“Fonologisch bewustzijn is een diepere laag van taalbewustzijn die je in staat stelt om met de bouwstenen van woorden te puzzelen, zoals rijmen en een woord in lettergrepen splitsen. Fonemisch bewustzijn of klankbewustzijn bevindt zich op een derde niveau en gaat over het onderscheiden van individuele klanken: zoals het verschil in eindletter tussen ‘boef’ en ‘boek’.”

Hoe werk je aan klankbewustzijn?

Lieve Van Severen: “Je bouwt dat op: speels, met voldoende ondersteuning en met aandacht voor wie minder sterk is in taal. In de eerste kleuterklas speel je luister- en spreekspelletjes met geluiden en klanken. ‘Hoor je de bij zoemen tussen de andere dierengeluiden? Fladder dan met je armen. En nu gaan we zoemend naar de klas: zzzzz.’”

“In de tweede kleuterklas leren kleuters klankverschillen in minimale woordparen horen: ‘Jenne is een ijsje. Euh, ik bedoel een meisje!’ Ze leren klanken alzijdig verkennen: de klank /f/ lang aanhouden alsof ze een fietsband oppompen, in de spiegel ontdekken dat ze de /f/ met lip en tanden maken, en tot slot hun duim in de lucht steken als ze de klank /f/ tussen andere klanken herkennen.”

“In de derde kleuterklas ga je een stap verder, met auditieve synthese (Kan je raden wat ik ben? /z/-/o/-/n/), auditieve analyse (Hoeveel klanken hoor je in ‘zee’?) en auditieve manipulatie (‘kop’ zonder ‘k’ is ‘op’).”

Leren kleuters op die manier al schrijven?

Lieve Van Severen: “Lezen en schrijven zijn nauw met elkaar verbonden. Om te leren lezen is naast klankbewustzijn dus ook klankletterkoppeling cruciaal: de link leggen tussen de klank /m/ en de letter ‘m’. Dat lukt vlotter als we kleuters vertrouwd maken met hoe ons alfabet eruitziet. Als ze hun naam zien opduiken aan de kapstokjes, of een letterpuzzel leggen. Eigenlijk mogen we van de meeste kinderen op het einde van de derde kleuterklas verwachten dat ze tot 12 letters herkennen.”

“De stap naar klankletterkoppeling en leren schrijven kan je al zetten wanneer je op klankbewustzijn oefent. Wanneer kleuters de klank /f/ alzijdig verkennen door die uit te spreken, te voelen en te horen, leg je ook de link met de letter f. Ze beelden de letter f uit met hun lichaam of tekenen de letter met hun vinger in het zand.”

Is elke kleuter daar wel klaar voor?

Lieve Van Severen: “Stap voor stap, met de nodige ondersteuning kan het zeker. We merken dat meer en meer scholen erop inzetten. Met ‘Kaatje Klank’ ontwikkelden we ook materiaal op maat van de doelgroep. Wanneer kleuters hun eerste stappen zetten in lezen en schrijven, combineren ze een hoop verschillende vaardigheden: klankbewustzijn, letters vormen, klankletterkoppelingen maken en doe-alsof schrijven. Sommige kinderen doorgronden taal snel en leren zichzelf bij wijze van spreken, lezen en schrijven. Maar bij heel wat kinderen komt dat niet vanzelf.”

“Zeker kinderen die opgroeien in een kansarme context hebben jouw hulp hard nodig. Met gerichte preteaching zijn ze beter mee met klassikale activiteiten rond klank. En wie het lastig heeft om zijn aandacht te richten, kan je ondersteunen met zintuigkaartjes. Als je stap voor stap het klankbewustzijn en de letterkennis van je kleuters stimuleert, heb je een grote impact op gelijke lees- en leerkansen voor elk kind.”

Lieve Van Severen is docent taaldidactiek en stagebegeleider en onderzoeker in de opleiding bachelor Kleuteronderwijs Odisee. Ze coördineerde het onderzoeksproject ‘Klank klaar voor de leesstart’ en was sterk betrokken bij de taalmethodiek ‘Kaatje Klank‘ om aan klankbewustzijn, letterkennis en doe-alsof schrijven te werken.

Nele Beerens, Seppe Goossens